3. Η του Πλατωνισμού Μεταφυσική του Παρόντος
Στον Πλατωνισμό εντοπίζουμε την επιμονή, ότι το Είναι, το αληθινό Είναι, είναι ταυτόσημο με τις «μορφές». Τι είναι όμως οι μορφές; Η ελληνική λέξη που μεταφράζεται ως «μορφή» είναι το είδος (εἶδος) (ΣτΜ eidos στο πρωτότυπο κείμενο), που αρχικά σήμαινε την «θέα» ενός πράγματος, με την έννοια της εμφανίσεώς του, του φαινομένου του (ΣτΜ phainomenon στο πρωτότυπο κείμενο). Έτσι, στην πραγματικότητα, το Είναι ορίζεται εδώ ως παρουσία σε έναν άνθρωπο που γνωρίζει. Η «Ιδέα» (ἰδέα) (ΣτΜ Idea στο πρωτότυπο κείμενο) έχει παρόμοια ετυμολογία. Ο Χάιντεγγερ λέει σχετικά τα εξής:
Μία ἰδέα είναι αυτό που-είναι-θεαθέν. Αυτό-που–είναι-θεαθέν εντοπίζεται μόνον εντός και πρός μια πράξη οράσεως. Ένα «μη-θεαθέν θεαθέν» μοιάζει με ένα στρογγυλό τετράγωνο ή με ένα κομμάτι σιδήρου φτιαγμένο από ξύλο. Πρέπει επιτέλους να σοβαρευτούμε σχετικά με το γεγονός ότι ο Πλάτων έδωσε το όνομα «ιδέες» στο Είναι [das Sein]. « Το να είσαι θεαθείς» δεν αποτελεί μία προσθήκη στις ιδέες, ένα κατηγόρημα, το οποίο ακολούθως συνδέεται με αυτές ή κάτι που τους συμβαίνει περιστασιακά. Αντιθέτως, είναι αυτό που τις χαρακτηρίζει πρωτίστως και ως τέτοιες. Ονομάζονται «ιδέες» ακριβώς και κυρίως επειδή γίνονται κατανοητές ως: το να είσαι αυτό-που-θεάται. Αυστηρά μιλώντας, ο «θεαθείς» βρίσκεται μόνον εκεί, όπου υπάρχει μια όραση και μια ματιά. [11] [17]
Σε αντίθεση με την φύση (ΣτΜ phusis στο πρωτότυπο κείμενο), ωστόσο, η παρουσία της μορφής έρχεται χωρίς καμία συνακόλουθη απουσία, διότι το είδος παρουσιάζεται στην νόηση του ανθρώπου και είναι πλήρως κατανοητό από την νόηση. Δεν έχει «σκοτεινή πλευρά» - καμία πλευρά διά της οποίας κρύβεται από εμάς, κανένα μυστήριο. Είναι πλήρως κατανοητό, επειδή είναι πλήρως παρόν · δεν κρύβει τίποτα. Επιπλέον, παραμένει πάντα διαθέσιμο στην διάνοια, γιατί είναι αιώνιο και αμετάβλητο.
Όταν συναντάμε κάποιο αντικείμενο στην φύση, μια γάτα για παράδειγμα, η «όψη»/μορφή του πράγματος αναγγέλλει τον εαυτό του. Αυτή η «όψη» είναι η εμφάνιση στην διάνοια της «γατοσύνης» που έχει η γάτα. Η γάτα είναι κατανοητή στο βαθμό που η διάνοιά μου «βλέπει» την γατοσύνη, στην οποία «συμμετέχει» η γάτα (για να χρησιμοποιήσω την πλατωνική γλώσσα). Σε αντίθεση με την γάτα, ωστόσο, αυτή η μορφή δεν αλλάζει ποτέ ούτε μπορεί να πάψει να υπάρχει · δεν μπορεί να γεράσει ή να παρασυρθεί από λεωφορείο. Η γατοσύνη παρουσιάζεται στην διάνοια ως αμετάβλητη και σταθερή. Η γάτα, αντίθετα, αντιστέκεται στις προσπάθειες της διάνοιας να την κατανοήσει. Γιατί έριξε όλα τα αντικείμενα από το τραπέζι; Γιατί αρνείται να παίξει με το ακριβό παιχνίδι που αγοράστηκε για εκείνην; Η γατοσύνη, ωστόσο, ποτέ δεν απογοητεύει· είναι πλήρως αναγνωρίσιμη και πλήρως διαθέσιμη.
Αποτελεί, λοιπόν, έκπληξη το γεγονός , ότι ο πλατωνισμός έρχεται να προτιμά την γατοσύνη από τις γάτες; Ο πλατωνισμός διακηρύσσει, ότι η μορφή είναι αυτό που πραγματικά είναι, ακριβώς επειδή αποκαλύπτεται στην νόηση ως μόνιμη, αμετάβλητη και πλήρως κατανοητή. Τα αισθητά στοιχεία που λαμβάνουν μορφές είτε δεν είναι, είτε έχουν, στην καλύτερη περίπτωση, ένα είδος παράγωγου Είναι. Έτσι, ο Πλατωνισμός απορρίπτει τον φυσικό, αισθητό κόσμο ως θεμελιωδώς «μη πραγματικό» [12] [18] και κηρύσσει τον νοητό κόσμο, τον κόσμο των μορφών που είναι προσβάσιμοι μόνο στην ανθρώπινη νόηση, ως την αληθινή πραγματικότητα· τον «κόσμο του Είναι», για να δανεισθώ την έκφραση του Έβολα, που συζητήθηκε στο προηγούμενο δοκίμιο. Ο Χάιντεγγερ γράφει στο Wegmarken:
Κυριευμένος, κατά κάποιον τρόπον , από την ουσία, ο Πλάτων κατανοούσε το εἶδος ως κάτι αυτοτελώς παρόν και επομένως ως κάτι κοινό (κοινόν) στα μεμονωμένα «πράγματα», τα οποία «στέκονται με τέτοια εμφάνιση». Κατά τέτοιον τρόπον μεμονωμένα, ως υποδεέστερα της ἰδέας , ιδωμένης όπως κανονικά είναι, ώστε μετατοπίσθηκαν στον ρόλο των μη πραγμάτων. [13] [19] Είναι κρίσιμο να δούμε , ότι αυτό που πραγματικά συνέβη στον Πλατωνισμό είναι πως η κατανόηση του Είναι έχει περιορισθεί σε αυτό που ικανοποιεί τις ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες. Προτιμώ το αναγνωρίσιμο από το άγνωστο· το παρόν από το απόν· το προβλέψιμο στο απρόβλεπτο. Voila! Ένας κόσμος μορφών ανακαλύπτεται · ένας κόσμος αντικειμένων, τα οποία είναι αναγνωρίσιμα, για πάντα παρόντα και προβλέψιμα. Ένας κόσμος αληθούς Είναι. Ο άλλος, ο φυσικός κόσμος που αποθαρρύνει και απογοητεύει, δεν είναι παρά ένα όνειρο.
Τυχαίνει, επίσης, να προτιμώ το χειραγωγήσιμο από αυτό που ματαιώνει τις επιθυμίες μου. Και είναι ομοίως κρίσιμο να δούμε ότι, για τον Χάιντεγγερ αυτή η μεταστροφή στην «μεταφυσική της παρουσίας», στην επιμονή ότι το Είναι πρέπει να είναι αυτό που καθίσταται πλήρως διαθέσιμο στους ανθρώπους που γνωρίζουν, είναι ταυτoχρόνως μια επιμονή ότι είναι πλήρως χειραγωγήσιμο αυτό που είναι. Αυτά είναι στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους. Αυτό που είναι πλήρως διαφανές στην διάνοια είναι επίσης πλήρως χειραγωγήσιμο από την θέληση, τουλάχιστον δυνητικά. Η γνώση καθιστά δυνατή μια τέτοια χειραγώγηση· το να γνωρίζουμε κάτι μας επιτρέπει να διακρίνουμε τρόπους , με τους οποίους μπορεί να αλλάξει ή να το εκμεταλλευθούν.
Η χειραγώγηση φαίνεται να ακολουθεί ως συνέπεια της κατανοήσεως, και πράγματι έτσι συμβαίνει. Αλλά υπάρχει μια σημαντική έννοια, στην οποίαν η επιθυμία της χειραγωγήσεως μπορεί να προηγείται και να παρακινεί την επιθυμία για κατανόηση. Μερικές φορές η επιθυμία για κατανόηση είναι «ακάθαρτη» (δηλαδή, δεν επιδιώκεται για χάρη της)· μερικές φορές εξυπηρετεί τους σκοπούς μιας θελήσεως, η οποία επιδιώκει την κυριαρχία, μία θέληση για δύναμη. Έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε, ότι η άποψη «η γνώση είναι δύναμη» είναι ουσιαστικά σύγχρονη. Αλλά ο Χάιντεγγερ την βλέπει ήδη να λειτουργεί στον Πλατωνισμό, και αυτός είναι ένας από τους κύριους τρόπους, με τους οποίους η μεταφυσική της παρουσίας του Πλατωνισμού θεμελιώνει τη νεωτερικότητα.
Η κατανόηση και η χειραγώγηση, η διάνοια και η βούληση συνδυάζονται στον Πλατωνισμό με τον ακόλουθο τρόπο. Οι μορφές ικανοποιούν την επιθυμία της διανοίας να είναι πλήρως κατανοητό αυτό που είναι. Παρέχουν επίσης «μοντέλα» ή πρότυπα, βάσει των οποίων πρέπει να κριθεί ο αισθητός κόσμος. Τα κατώτερα όντα της αισθήσεως και της σωματικότητας είναι ιδωμένα υπό το πρίσμα των ανώτερων, πιο αληθινών όντων της κατανοητότητας - και αναπόφευκτα βρίσκονται σε έλλειψη. Στην παρόρμηση να προσπαθήσουμε να μεταμορφώσουμε το αισθητό ον , για να το φέρουμε πιο κοντά στο ιδανικό, στο κατανοητό ον, γίνεται σχεδόν αδύνατο να αντισταθούμε.
Έτσι, διαβάζουμε στην Πολιτεία, ότι οι φιλόσοφοι ατενίζοντας την «Ιδέα του Καλού», θα ξαναφτιάξουν την κοινωνία έτσι, ώστε να είναι αψόγως «δικαία». Αν είχε δοκιμασθεί ποτέ το σχέδιο του Σωκράτους, το αποτέλεσμα θα ήταν καταστροφικό. Όταν ο αναγνώστης φτάνει στο όγδοο βιβλίο του διαλόγου, έχει συνειδητοποιήσει, εαν είναι οξυδερκής, ότι όλοι στην ιδανική πόλη του Σωκράτους θα ήταν απελπιστικά δυστυχισμένοι. Τα παιδιά δεν θα γνώριζαν τους γονείς τους και το αντίστροφο · κανείς δεν μπορεί να παντρευτεί, κανείς δεν μπορεί να επιλέξει το επάγγελμά του · οι γυναίκες θα αναγκασθούν να υπηρετήσουν στον στρατό·τα μέλη της κοινωνίας με την μεγαλύτερη επιρροή δεν θα μπορούν να έχουν ιδιοκτησία. Ακόμα και οι φιλόσοφοι θα είναι δυστυχισμένοι αφού πρέπει να κυβερνούν (όταν το μόνο που πραγματικά θέλουν είναι να μείνουν μόνοι, για να διαβάσουν). Για να πραγματοποιηθεί η Καλλίπολις, η ανθρώπινη φύση θα έπρεπε να αλλοιωθεί ριζικά. Αλλά αυτό είναι απολύτως αποδεκτό από τον Πλατωνιστή: η ατελής φύση, που αντιστέκεται στην κατανόηση της διανοίας, δεν έχει αξία από μόνη της και στέκεται καταδικασμένη στην απόστασή της από το ιδανικό. Ούτως, δεν υπάρχει λόγος να μην προσπαθήσουμε να χειραγωγήσουμε αυτό που είναι, προκειμένου να το φέρουμε σε συμφωνία με αυτό που θα έπρεπε να είναι.
Ο Χάιντεγγερ υιοθέτησε μια ερμηνεία του Πλατωνισμού που θα μπορούσε να περιγραφεί επακριβώς ως νιτσεϊκή: Ο Πλατωνισμός πηγάζει από μια παρόρμηση «που αρνείται τον κόσμο» ή «αρνείται την ζωή»· καταδικάζει αυτόν τον κόσμο υπέρ ενός επινοημένου κόσμου, ο οποίος δεν απογοητεύει ποτέ. Έπειτα προχωρά, με τρόπο καταστρεπτικό, παίζοντας με αυτόν τον κόσμο, για να προσπαθήσει να τον ξαναφτιάξει σύμφωνα με την εικόνα του ιδανικού. Εδώ βλέπουμε τους σπόρους της θβουλήσεως της νεωτερικότητας για κυριαρχία επί της φύσεως, καθώς και τους σπόρους του σύγχρονου πολιτικού «ιδεαλισμού», παραδείγματα του οποίου είναι μεταξύ άλλων οι Ιακωβίνοι και οι κομμουνιστές.
Τώρα, ο αναγνώστης μπορεί να έχει σημειώσει ότι αναφέρομαι ανωτέρω συνήθως στον «Πλατωνισμό» και όχι στον Πλάτωνα. Ο λόγος για αυτό είναι , ότι ενώ τα παραπάνω περιγράφουν επακριβώς αυτό, το οποίο, η φιλοσοφική παράδοση θεωρεί «Πλατωνισμό», η προσεκτική μελέτη των διαλόγων υποδηλώνει ότι ο Πλάτων δεν ήταν απαραίτητα πλατωνιστής. Υπάρχουν προτάσεις στους διαλόγους, στους οποίους ο Πλάτων αναγνωρίζει, ότι οι μορφές μπορεί να μην είναι εντελώς κατανοητές ή να μην είναι καν αναγνωρίσιμες. Επίσης, η λεγόμενη «Στραουσιανή ανάγνωση» της Πολιτείας υποστηρίζει, ότι η Καλλίπολις δεν αποτελεί μια σοβαρή πρόταση. Πράγματι, προορίζεται (εν μέρει) ως επιχείρημα κατά του πολιτικού ιδεαλισμού, ακριβώς επειδή οι προτάσεις του Σωκράτους θα απαιτούσαν αλλαγή της ανθρώπινης φύσεως. Αυτή η ανάγνωση του διαλόγου είναι στην πραγματικότητα αρκετά συναρπαστική.
Τέλος, θα μπορούσε κανείς να αναφέρει , επίσης, την λεγόμενη «άγραφη διδασκαλία» του Πλάτωνος, η οποία περιγράφεται συνοπτικά και δελεαστικά από τον Αριστοτέλη στα έργα του Φυσικά και Μετά τα φυσικά, και από ορισμένους από τους μεταγενέστερους Πλατωνιστές και Περιπατητικούς. Σύμφωνα με αυτές τις αναφορές, το υποτιθέμενο «εσωτερικό δόγμα» του Πλάτωνος υποστήριξε, ότι το Είναι είναι ένα «μίγμα» δύο τελείων αρχών ή αρχέγονων μορφών, που ονομάζονται «το Έν» και η «η Αόριστος Δυάς». Η πρώτη είναι η αρχή της ενότητας, της τάξεως και της γνώσεως και είναι ισοδύναμη με την «Ιδέα του Καλού» της Πολιτείας. Η Αόριστη Δυάδα, αντιθέτως, είναι η «υλική» αρχή και είναι, από κάθε άποψη, το αντίθετο του Ενός. Είναι το στοιχείο της μη γνώσεως και της αταξίας που βρίσκεται σε όλα τα πράγματα. Εάν οι αναφορές για αυτές τις εσωτερικές διδασκαλίες είναι ακριβείς, υποδηλώνουν ότι ο Πλάτων όντως αναγνώρισε ότι το Είναι περιλαμβάνει ένα αναπόδραστο στοιχείο απουσίας ή αποκρύψεως.
Ο Χάιντεγγερ γνωρίζει, ότι στον Πλάτωνα υπάρχουν περισσότερα από τον «Πλατωνισμό». Ωστόσο, κατά την αφήγηση της ιστορίας του της μεταφυσικής ενδιαφέρεται πρωτίστως για το τί θεώρησε η φιλοσοφική παράδοση ως θέσεις του Πλάτωνος , επειδή αυτή η ερμηνεία ήταν που διαμόρφωσε την ιστορία της Δυτικής σκέψεως και όχι αυτό που ενδεχομένως εννοούσε «πραγματικά» ο Πλάτων. Όποιες και αν ήταν οι πραγματικές θέσεις του Πλάτωνος και όποιες λεπτότητες στην σκέψη του μπορεί να είχαν συσκοτισθεί από μεταγενέστερους φιλοσόφους και ιστορικούς, αυτό που έχει σημασία για την κατανόηση της ιστορίας της Δυτικής μεταφυσικής είναι αυτό που θεωρείτο ότι εννοούσε. Η προηγούμενη αναφορά συνοψίζει με ακρίβεια αυτό που η παράδοση θεωρεί «Πλατωνισμό». Η διαδικασία ερμηνείας του Πλάτωνος ως Πλατωνιστού ξεκινά στην πραγματικότητα με τον Αριστοτέλη, τον μαθητή του Πλάτωνος.
