ΙΟΥΛΙΟΣ ΕΒΟΛΑ
Το Νόημα και το Περιεχόμενο του ΖΕΝ
Γνωρίζουμε το είδος του ενδιαφέροντος που προκάλεσε το Ζεν ακόμα και εκτός εξειδικευμένων αρχών, από την στιγμή που εκλαϊκεύτηκε στην Δύση από τον Δ.Τ.Σουζούκι μέσω των βιβλίων του «Βουδισμός Ζέν» και «Δοκίμια στον Ζέν Βουδισμό» Αυτό το λαϊκό ενδιαφέρον οφείλεται στην παράδοξη αντίθεση μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η ενοχλητική Δύση αντιλαμβάνεται ότι το Ζέν έχει κάτι το «υπαρξιακό» και υπερρεαλιστικό να προσφέρει. Η αναφορά του Ζέν σε μία πνευματική συνειδητοποίηση, ελεύθερη από κάθε πίστη και κάθε δεσμό, για να μην αναφέρουμε την οφθαλμαπάτη μίας ακαριαίας και κάπως χαριστικής «πνευματικής υπέρβασης», έχει ασκήσει μίαν συναρπαστική έλξη σε πολλούς Δυτικούς. Είναι αλήθεια, ωστόσο ότι τούτο συνέβη στο μεγαλύτερο μέρος μόνον επιφανειακά. Υπάρχει μία αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ της πνευματικής διαστάσεως της «φιλοσοφίας της κρίσεως» η οποία έχει καταστεί δημοφιλής στην Δύση ως συνέπεια της υλιστικής και μηδενιστικής της αναπτύξεως, και της πνευματικής διαστάσεως του Ζεν, η οποία έχει τις ρίζες της στην πνευματικότητα της Βουδιστικής παραδόσεως. Οποιαδήποτε πραγματική αντιπαλότητα μεταξύ Ζέν και Δύσεως προϋποθέτει σε έναν Δυτικό είτε μία εξαιρετέα προδιάθεση είτε την ικανότητα στην ανοικτή μετάνοια. Με την λέξη μετάνοια εννοώ μία εσωτερική μεταστροφή, η οποία επηρεάζει όχι τόσο τις διανοητικές «διαθέσεις» κάποιου, αλλά περισσότερο μία διάσταση στην οποία κάθε εποχή και κάθε χώρος έχουν γίνει αντιληπτά ως μία βαθύτερη πραγματικότητα.
Το Ζέν έχει μία μυστική διδασκαλία η οποία δεν ανευρίσκεται σε γραφές. Μεταβιβάστηκε από τον Βούδα στον μαθητή του Μαχακασσάπα. Η μυστική αυτή διδασκαλία εισήχθη στη Κίνα γύρω στον έκτον αιώνα π.Χ. από τον Μποντιντάρμα. Ο κανών μετεδόθη στην Κίνα και την Ιαπωνία μέσω της διαδοχής διδασκάλων και «πατριαρχών». Στην Ιαπωνία αποτελεί ζώσα παράδοση και έχει πολλούς πιστούς και πολυάριθμα Ζέντος («Αίθουσες διαλογισμού»).
Όσον αφορά στο πνεύμα της παραδόσεως, το Ζέν μπορεί να θεωρηθεί ως η συνέχεια του πρώιμου Βουδισμού. Ο Βουδισμός εμφανίστηκε ως ρωμαλέα αντίδραση ενάντια στους θεολογικούς συλλογισμούς και στην ρηχή προσκόλληση στο τελετουργικό, που η αρχαία Ινδουιστική ιερατική τάξη είχε αλλοιώσει κατέχοντας από τους αρχαίους χρόνους μία ιερή και ζωντανή σοφία. O Boύδας τα ξεκαθάρισε όλα αυτά. Αντ’ αυτών επικεντρώθηκε στο πρακτικό πρόβλημα πως θα ξεπεράσει αυτό που στον κοινό νού είναι αντιληπτό ως «το μαρτύριο της ζωής». Σύμφωνα με τις εσωτερικές διδασκαλίες το μαρτύριο τούτο εκλαμβάνεται ως γηρατειά, αβεβαιότητα, «δίψα και λησμοσύνη», που είναι τυπικά για τον καθημερινό κόσμο. Έχοντας ακολουθήσει το μονοπάτι που οδηγεί στην πνευματική αφύπνιση και στη αθανασία δίχως εξωτερική βοήθεια, ο Βούδας έδειξε τον δρόμο σε αυτούς που ένοιωθαν μία έλξη προς αυτόν. Είναι γνωστό ότι η λέξη Βούδας δεν είναι όνομα, αλλά τίτλος που σημαίνει «ο αφυπνισμένος», «αυτός που πέτυχε τον φωτισμό» ή «αφύπνιση».Ο Βούδας σιωπούσε για το περιεχόμενο της εμπειρίας του, αφ’ ής στιγμής ήθελε να αποτρέψει τους ανθρώπους από το να παραχωρούν προτεραιότητα στους συλλογισμούς και στην φιλοσοφία παρά στην δράση. Χωρίς να ακολουθεί, επομένως, το παράδειγμα των προκατόχων του δεν μιλούσε για το Brahman (το απόλυτο) ή για το Atman (τον υπερβατικό Εαυτό), αλλά χρησιμοποιεί τον όρο νιρβάνα, με τον κίνδυνο να παρεξηγηθεί. Είναι γεγονός ότι αρκετοί μέσα στην έλλειψη κατανόησης σκέφθηκαν ότι η νιρβάνα πρέπει να ερμηνευθεί με την έννοια του «τίποτα», μία ενδότερη και μεταβατική υπέρβαση, που σχεδόν συνορεύει με τα όρια του ασυνειδήτου και της καταστάσεως της ασυναίσθητης ανυπαρξίας. Έτσι, σε μία παραπέρα ανάπτυξη του Βουδισμού αυτό που προέκυψε πάλι ήταν mutatis mutandis αυτή ακριβώς η κατάσταση στην οποία ο Βούδας είχε αντιδράσει.. Ο Βουδισμός έγινε θρησκεία, πλήρης δόγματος, τελετουργιών, σχολαστικισμού και μύθων. Τελικά διαφοροποιήθηκε σε δύο σχολές, στον Μαχαγιάνα και στον Χιναγιάνα Βουδισμό. Η πρώτη σχολή ήταν πιο πομπώδης στην μεταφυσική και ο Μαχαγιάνα κατέληξε, τελικά, προσηνής με τον ασαφή του συμβολισμό. Οι διδασκαλίες της μεταγενέστερης σχολής ήταν πιο αυστηρές και λεπτομερείς και ταυτόχρονα απέδιδον μεγάλη σημασία στην απλή ηθική πειθαρχία, η οποία έγινε σταδιακά μοναστική. Έτσι ο θεμελιακός και αυθεντικός πυρήνας, δηλαδή η εσωτερικό του φωτισμού, σχεδόν χάθηκε.
Σε αυτό το κρίσιμο σημείο εμφανίστηκε το Ζέν, διακηρύσσοντας την μη χρησιμότητα αυτών των δήθεν μεθόδων και διατυπώνοντας το δόγμα του σατόρι. Το σατόρι είναι ένα θεμελιώδες γεγονός, μία αιφνίδια υπαρξιακή υπέρβαση, ανταποκρινόμενη στην ουσία αυτού που ονόμασα «αφύπνιση». Η διατύπωση, όμως, αυτή ήταν νέα και αποτελείτο από μία δραστική αλλαγή στην προσέγγιση. Η νιρβάνα που ποικιλοτρόπως θεωρήθηκε ως υποτιθέμενη Μηδαμινότητα, ως αφανισμός και ως τελικό αποτέλεσμα μίας προσπάθειας που έχει σαν σκοπό την απελευθέρωση (που σύμφωνα με ορισμένους μπορεί να απαιτεί παραπάνω από μία ζωές) κατέληξε τώρα να θεωρείται κανονική ανθρώπινη κατάσταση. Υπό αυτές τις συνθήκες κάθε άνθρωπος έχει την φύση του Βούδα και κάθε άνθρωπος είναι ήδη απελευθερωμένος και βρίσκεται, επομένως, υπεράνω και πέραν της γεννήσεως και του θανάτου. Το μόνο που είναι απαραίτητο είναι να το αντιληφθεί, να το συνειδητοποιήσει, να κοιτάξει μέσα στην φύση του σύμφωνα με την κύρια έκφραση του Ζέν. Το σατόρι είναι ένα ατέρμονο άνοιγμα. Από την μία πλευρά το σατόρι είναι κάτι αιφνίδιο και ριζικά διαφορετικό από όλες τις κανονικές καταστάσεις της ανθρώπινης συνειδήσεως. Είναι σαν τραύμα μέσα στην κανονική συνείδηση. Από την άλλη πλευρά το σατόρι είναι αυτό που οδηγεί κάποιον σε αυτό που κατά μία υψηλότερη έννοια θα μπορούσε να θεωρηθεί ως κανονικό και φυσικό. Αποτελεί, έτσι , το ακριβώς αντίθετο της εκστάσεως και της καταληψίας. Είναι η επανεύρεση και η οικειοποίηση της αληθινής φύσεως κάποιου. Είναι η φώτιση που τραβά από την άγνοια ή από το υποσυνείδητο την βαθιά πραγματικότητα αυτού που ήταν και αυτού που θα γίνει ασχέτως της καταστάσεως κάποιου στην ζωή. H συνέπεια του σατόρι είναι ένας εντελώς καινούργιος τρόπος να βλέπεις τον κόσμο και την ζωή. Για όσους το έχουν βιώσει όλα είναι τα ίδια (πράγματα, άλλα όντα, ο εαυτός κάποιου, « o ουρανός, οι ποταμοί και η απέραντη γή») και ακόμα κάθετι είναι θεμελιωδώς διαφορετικό. Είναι σαν να προσετέθη μία νέα διάσταση στη πραγματικότητα, μεταμορφώνοντας το περιεχόμενο και την αξία Σύμφωνα με τους Δασκάλους του Ζέν το ουσιώδες χαρακτηριστικό αυτής της νέας εμπειρίας είναι η υπερκέραση κάθε δυϊσμού: του ενδότερου και του εξώτερου. του εγώ και όχι εγώ. το πεπερασμένο και άπειρο. Το είναι και το μη είναι, εμφάνιση και πραγματικότητα, «κενό» και «πλήρες», η υπόσταση και τα ατυχήματα. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι ότι όποια αξία τιθεμένη από την πεπερασμένη και συγχυσμένη συνείδηση του ατόμου δεν είναι πλέον διακριτή. Και έτσι το απελευθερωμένο και το μη απελευθερωμένο, το φωτισμένο και το μη φωτισμένο είναι ένα και το αυτό πράγμα. Το Ζέν διαιωνίζει επιδραστικά την παράδοξη εξίσωση της νιρβάνα-σαμσάρα του Μαχαγιάνα Βουδισμού και του Ταοϊστικού ρητού «η επιστροφή είναι απεριόριστα μακριά». Είναι όπως είπε το Ζέν : δεν πρέπει να αναζητάται η απελευθέρωση στον άλλον κόσμο’ αυτός ο κόσμος είναι ο άλλος κόσμος’ είναι απελευθέρωση και δεν χρειάζεται να απελευθερωθεί. Αυτή είναι η άποψη του σατόρι , της τελείας φωτίσεως, της «υπερβατικής σοφίας» (prajnaparamita).
Bασικά, η συνείδηση αυτή αποτελεί μία μετατόπιση του κέντρου του εαυτού. Σε κάθε κατάσταση και σε κάθε γεγονός της κανονικής ζωής, συμπεριλαμβανομένων και των πλέων ασήμαντων, η συνηθισμένη δυϊστική και διανοητική αντίληψη του εαυτού κάποιου αντικαθίσταται με μία ύπαρξη που δεν διακρίνει πλέον το «Εγώ» το αντιτιθέμενο στο «μη Εγώ» και που υπερβαίνει και ξεπερνά κάθε αντίθεση. Η ύπαρξη αυτή φθάνει τελικά στο σημείο να απολαμβάνει μίας τελείας ελευθερίας και απουσίας ελέγχου. Είναι σαν τον άνεμο που φυσάει όπου επιθυμεί, σαν μία γυμνή ύπαρξη που είναι οτιδήποτε έπειτα από μία «άφεση»-εγκαταλείπει κάθετι που περιλαμβάνει την πενία.
Το Ζέν ή τουλάχιστον το κύριο ρεύμα του Ζέν τονίζει τον ασυνεχή, αιφνίδιο και απρόβλεπτο χαρακτήρα της αποκαλύψεως του σατόρι. Από την άποψη αυτήν ο Σουζούκι έκανε λάθος όταν διαφωνούσε με τις τεχνικές που χρησιμοποιούνταν στις Ινδουιστικές σχολές, όπως η Samkya και η Yoga. Oι τεχνικές αυτές είχαν μελετηθεί, επίσης, και στα πρώιμα βουδιστικά κείμενα. Ο Σουζούκι χρησιμοποίησε το παράδειγμα του νερού, το οποίο μετατρέπεται σε πάγο μέσα σε μία στιγμή. Χρησιμοποίησε, επιπλέον, το παράδειγμα του συναγερμού, ο οποίος ενεργοποιείται ξαφνικά ως αποτέλεσμα κάποιας δονήσεως. Σύμφωνα με τον Σουζούκι δεν υπάρχουν τρόποι πειθαρχίας, τεχνικές και προσπάθειες που από μόνες τους θα οδηγήσουν στο σατόρι. Αντιθέτως θεωρείται ότι το σατόρι συχνά προκύπτει αυθορμήτως όταν κάποιος έχει εξαντλήσει όλες τις πηγές της υπάρξεώς του, ειδικά την διανοητική και λογική ικανότητα της κατανοήσεως. Λέγεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις το σατόρι διευκολύνεται από βίαιες αισθήσεις και ακόμη από φυσικό πόνο. Η αιτία του μπορεί να είναι η απλή αντίληψη ενός αντικειμένου, όπως επίσης και κάθε γεγονός στην κανονική ζωή, υπό τον όρο ότι ενυπάρχει στο υποκείμενο μία συγκεκριμένη λανθάνουσα προδιάθεση.
Αναφορικά με αυτό, μπορεί να προκύψουν κάποιες παρεξηγήσεις. Ο Σουζούκι παραδέχεται ότι « σε γενιές γραμμές δεν υπάρχουν ενδείξεις ως προς την εσωτερική προεργασία που προηγείται του σατόρι». Έκανε λόγο, ωστόσο, περί της αναγκαιότητας της προηγούμενης δοκιμασίας «ενός βαπτίσματος του πυρός». Μετά από όλα αυτά, ο ίδιος ο θεσμός των «Αιθουσών Διαλογισμού»(Zendo), όπου όλοι όσοι κοπιάζουν να επιτύχουν το σατόρι υποβάλλουν τον εαυτό τους σε ένα πρόγραμμα ζωής ανάλογο με αυτό κάποιων Καθολικών θρησκευτικών αδελφοτήτων, υποδηλοί την αναγκαιότητα μίας προκαταρκτικής προετοιμασίας. Η προετοιμασία αυτή ενδέχεται να διαρκέσει μερικά χρόνια. Η ουσία του Ζεν φαίνεται να συνίσταται στην διαδικασία ωριμάνσεως, πανομοιότυπης με αυτήν στην οποίαν φθάνει κάποιος στην κατάσταση μίας διαπεραστικής υπαρξιακής αστάθειας. Στο σημείο αυτό, η απαλότερη ώθηση αρκεί να επιφέρει μία αλλαγή της καταστάσεως, μία πνευματική υπέρβαση εμποδίου, το άνοιγμα που οδηγεί στην «διορατική θέαση της φύσεως κάποιου». Οι Δάσκαλοι γνωρίζουν την στιγμή στην οποίαν ο νούς του μαθητού είναι ώριμος και έτοιμος να ανοίξει. Τότε είναι που δίδεται η τελική, αποφασιστική ώθηση. Αυτή μερικές φορές μπορεί να αποτελείται από μία απλή χειρονομία , ένα σχόλιο για κάτι φαινομενικά άσχετο ή ακόμη και παράλογο και ανόητο. Αυτό αρκεί να επέλθει η κατάρρευση της ψευδούς ιδέας της ατομικότητος. Το σατόρι ούτως αντικαθιστά την ιδέαν αυτήν με την «κανονική κατάσταση» και διαπιστώνει κάποιος « το αυθεντικό πρόσωπο, που είχε κάποτε προ της δημιουργίας».Κάποιος που πλέον δεν «κυνηγά την ηχώ» και τις «σκιές». Αυτό φέρνει στον νού το υπαρξιακό θέμα της «αποτυχίας» ή «του να είσαι ναυάγιο»( das Scheitern στους Kierkegaard και Jaspers). Πράγματι, όπως έχω αναφέρει, το άνοιγμα συμβαίνει όταν όλες οι πηγές της υπάρξεως κάποιου έχουν εξαντληθεί και αυτός βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο. Αυτό μπορεί να ιδωθεί σε σχέση με κάποιες πρακτικές μεθόδους διδασκαλίας που χρησιμοποιεί το Ζέν. Οι σε μεγαλύτερη συχνότητα χρησιμοποιούμενες μέθοδοι σε ένα διανοητικό επίπεδο είναι το koan και το mondo. Ο μαθητής βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα ρητό ή με ερωτήσεις που είναι παράδοξες, ανόητες και μερικές φορές ακόμη και αλλόκοτες και «σουρεαλιστικές». Οφείλει να εργαστεί με το μυαλό του, και για χρόνια αν χρειαστεί, μέχρι να φθάσει το ακραίο όριο των φυσιολογικών του δυνατοτήτων κατανοήσεως. Έπειτα, εάν τολμά προχωρά παραπέρα στον δρόμο όπου ενδέχεται να καταστραφεί εάν, όμως, μπορέσει να αναστρέψει εντελώς την κατάσταση, μπορεί να καταφέρει την μετάνοια. Αυτό είναι το σημείο όπου συνήθως επιτυγχάνεται το σατόρι.
Η νόρμα του Ζέν επιτάσσει απόλυτη αυτονομία` όχι θεοί, όχι θρησκείες, όχι είδωλα. Το να αδειάσει κάποιος κατά κυριολεξία τον εαυτό του από οτιδήποτε , συμπεριλαμβανομένου του Θεού. «Εάν συναντήσεις τον Βούδα στον δρόμο, σκότωσέ τον» λέει ένα ρητό. Είναι απαραίτητο να εγκαταλείψεις τα πάντα χωρίς να στηρίζεσαι σε τίποτα και έπειτα να συνεχίσεις εμπρός με την ουσία κάποιου, μέχρι να φθάσεις στο σημείο της κρίσεως. Είναι πολύ δύσκολο να πείς παραπάνω για το σατόρι ή να παραβάλεις με διάφορες μορφές μυητικής μυστικής εμπειρίας, είτε Ανατολικής είτε Δυτικής. Ο ενδιαφερόμενος εννοείται ότι πρέπει να περνάει μόνον την περίοδο εκπαιδεύσεως στα Ζέν μοναστήρια. Μόλις ο μαθητής επιτύχει το σατόρι, επιστρέφει στον κόσμο, επιλέγοντας έναν τρόπο ζωής που ταιριάζει στην ανάγκη του. Μπορεί κάποιος να σκεφθεί ότι το σατόρι είναι μια μορφή υπερβατικότητας που συνέρχεται στο έμφυτο , ως φυσική κατάσταση για κάθε μορφής ζωή.
Η συμπεριφορά που απορρέει από την νεοαποκτηθείσα διάσταση, η οποία προστίθεται στην πραγματικότητα ως συνέπεια του σατόρι , μπορεί κάλλιστα να αποδοθεί επιγραμματικά στην έκφραση του Τσέ (σ.τ.μ εννοεί τον Κινέζου Λάο Τσέ) «Να είσαι το ολόκληρο στο μερικό». Όσον αφορά σε αυτό, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε την επίδραση την επίδραση που άσκησε το Ζέν στον τρόπο ζωής της Άπω Ανατολής. Το Ζέν έχει χαρακτηρισθεί ως «η φιλοσοφία του σαμουράι» και έχουν, επίσης , διατυπώσει την άποψη ότι « ο δρόμος του Ζέν είναι πανομοιότυπος με τον δρόμο της τοξοβολίας» ή με τον «δρόμο του σπαθιού». Τούτο σημαίνει ότι το Ζέν μπορεί να διαχέεται σε κάθε δραστηριότητα της ζωής κάποιου και ούτως να ανυψώνεται σε ένα υψηλότερο νόημα, σε μία «ευεργετικότητα» και σε μία « απρόσωπη δραστηριότητα». Αυτό το είδος δραστηριότητας βασίζεται σε μία αίσθηση της άσχετης καταστάσεως του ατόμου, η οποία, ωστόσο, δεν αναστέλλει τις πράξεις κάποιου, αλλά περισσότερο του προσδίδει ηρεμία και αδιαφορία. Αδιαφορία που με την σειρά της ευνοεί μία απόλυτη και «αγνή» θεώρηση της ζωής, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί σε ακραίες και ξεχωριστές μορφές αυτοθυσίας και ηρωισμού, ακατανόητες για την πλειοψηφία των Δυτικών. (π.χ οι καμικάζι του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου)
Έτσι, αυτό που ισχυρίζεται ο Κ.Γ.Γιουνγκ είναι απλώς γελοιότητες ,το ότι, δηλαδή, η Ψυχανάλυση δύναται να κατανοήσει το Ζέν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη Δυτική σχολή σκέψης. Κατά τον Γιουνγκ το Ζέν συμπίπτει με την κατάσταση της «ευεργετικότητας» , απαλλαγμένη από συμπλέγματα ή ενδόμυχους διαχωρισμούς που η ψυχαναλυτική θεραπεία ισχυρίζεται ότι μπορεί να επιτύχει όποτε τα νοητικά κωλύματα και η αίσθηση ανωτερότητάς του έχουν διασαλευτεί , και όποτε η συνειδητή διάσταση της ψυχής έχει επανενωθεί με το ασυνείδητο και με την «Ζωή». O Γιουνγκ δεν είχε αντιληφθεί ότι οι μέθοδοι και οι προϋποθέσεις του Ζέν είναι οι ακριβώς αντίθετες από τις δικές του. Δεν υπάρχει «υποσυνείδητο» ως ξεχωριστή οντότητα με την οποία το συνειδητό πρέπει να επανασυνδεθεί. Το Ζέν ομιλεί περί μίας υπερσυνειδητής εικόνας (φώτιση, bodhi, «αφύπνιση») η οποία συγκεκριμενοποιεί την «αυθεντική και φωτεινή φύση» και , κάνοντας αυτό, καταστρέφει το υποσυνείδητο. Είναι, ωστόσο, δυνατό , για να τονίσουμε τις ομοιότητες μεταξύ των απόψεων του Γιουνγκ και του Ζέν, αφ’ής στιγμής κάνουν λόγο για την αίσθηση της «ολότητος» και της ελευθερίας κάποιου που εκδηλώνεται σε κάθε όψη της ζωής. Είναι σημαντικό, παρόλαυτά , να εξηγήσουμε το επίπεδο στο οποίο αυτές οι απόψεις φαίνονται να συμπίπτουν.
Από την στιγμή που το Ζέν βρήκε τον δρόμο προς την Δύση, δημιουργήθηκε μία τάση να το «εξημερώσουν» και να το ηθικοποιήσουν δίδοντας μικρή βαρύτητα στις δυνάμει ριζοσπαστικές κα «αντινομιακές» (δηλαδή αντίθετες στα τρέχοντα πρότυπα) συνέπειές του και τονίζοντας τα σταθερά συστατικά που διατηρούνται με τόση φροντίδα από «πνευματικούς» ανθρώπους , δηλαδή την αγάπη και την υπηρεσία στον πλησίον, ακόμη και αν τα στοιχεία αυτά έχουν εξαγνιστεί σε μία απρόσωπη και δίχως συναισθήματα μορφή. Σε γενικές γραμμές, υπάρχουν πολλές αμφιβολίες περί της «πρακτικότητας» του Ζέν που αφορά στο ότι το «δόγμα της αφύπνισης» έχει έναν αρχικό χαρακτήρα.
Έτσι θα μπορεί να εμπνεύσει μόνον μία μειοψηφία ανθρώπων, σε αντίθεση με τις νεώτερες βουδιστικές απόψεις, οι οποίες έλαβαν την μορφή μίας θρησκείας ανοικτής στον καθένα, στο μεγαλύτερο μέρος ένας κώδικας μόνον ηθικής. Το Ζέν, ως επαναφορά του πνεύματος του πρώιμου Βουδισμού, έπρεπε να αποτελεί ένα αυστηρώς εσωτερικό δόγμα. Και έτσι έγινε, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε εξετάζοντας τον μύθο σχετικά με την προέλευσή του. Ο ίδιος ο Σουζούκι, ωστόσο, ήταν διατεθειμένος να κάνει μία διαφορετική εκτίμηση’ έδωσε έμφαση σε αυτές τις όψεις του Μαχαγιάνα Βουδισμού που «δημοκρατοποιούν» τον Βουδισμό ( εξάλλου, ο όρος Μαχαγιάνα ερμηνεύεται ως «Το Μεγάλο Όχημα» ακόμα και με την έννοια ότι επεκτείνεται σε πλατύτερες μάζες και όχι μόνον σε λίγους εκλεκτούς ). Εάν επρόκειτο να συμφωνήσει απολύτως κάποιος με τον Σουζούκι, θα προέκυπταν κάποιες επιπλοκές πάνω στην φύση και τον σκοπό του σατόρι. Θα ρωτούσε κάποιος εάν μία τέτοια εμπειρία επηρεάζει μόνον το ψυχολογικό, το ηθικό ή το νοητικό πεδίο ή επηρεάζει το οντολογικό πεδίο, όπως στην περίπτωση κάθε αυθεντικής μυήσεως. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να είναι το προνόμιο ενός πολύ περιορισμένου αριθμού ανθρώπων.
Γνωρίζουμε το είδος του ενδιαφέροντος που προκάλεσε το Ζεν ακόμα και εκτός εξειδικευμένων αρχών, από την στιγμή που εκλαϊκεύτηκε στην Δύση από τον Δ.Τ.Σουζούκι μέσω των βιβλίων του «Βουδισμός Ζέν» και «Δοκίμια στον Ζέν Βουδισμό» Αυτό το λαϊκό ενδιαφέρον οφείλεται στην παράδοξη αντίθεση μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η ενοχλητική Δύση αντιλαμβάνεται ότι το Ζέν έχει κάτι το «υπαρξιακό» και υπερρεαλιστικό να προσφέρει. Η αναφορά του Ζέν σε μία πνευματική συνειδητοποίηση, ελεύθερη από κάθε πίστη και κάθε δεσμό, για να μην αναφέρουμε την οφθαλμαπάτη μίας ακαριαίας και κάπως χαριστικής «πνευματικής υπέρβασης», έχει ασκήσει μίαν συναρπαστική έλξη σε πολλούς Δυτικούς. Είναι αλήθεια, ωστόσο ότι τούτο συνέβη στο μεγαλύτερο μέρος μόνον επιφανειακά. Υπάρχει μία αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ της πνευματικής διαστάσεως της «φιλοσοφίας της κρίσεως» η οποία έχει καταστεί δημοφιλής στην Δύση ως συνέπεια της υλιστικής και μηδενιστικής της αναπτύξεως, και της πνευματικής διαστάσεως του Ζεν, η οποία έχει τις ρίζες της στην πνευματικότητα της Βουδιστικής παραδόσεως. Οποιαδήποτε πραγματική αντιπαλότητα μεταξύ Ζέν και Δύσεως προϋποθέτει σε έναν Δυτικό είτε μία εξαιρετέα προδιάθεση είτε την ικανότητα στην ανοικτή μετάνοια. Με την λέξη μετάνοια εννοώ μία εσωτερική μεταστροφή, η οποία επηρεάζει όχι τόσο τις διανοητικές «διαθέσεις» κάποιου, αλλά περισσότερο μία διάσταση στην οποία κάθε εποχή και κάθε χώρος έχουν γίνει αντιληπτά ως μία βαθύτερη πραγματικότητα.
Το Ζέν έχει μία μυστική διδασκαλία η οποία δεν ανευρίσκεται σε γραφές. Μεταβιβάστηκε από τον Βούδα στον μαθητή του Μαχακασσάπα. Η μυστική αυτή διδασκαλία εισήχθη στη Κίνα γύρω στον έκτον αιώνα π.Χ. από τον Μποντιντάρμα. Ο κανών μετεδόθη στην Κίνα και την Ιαπωνία μέσω της διαδοχής διδασκάλων και «πατριαρχών». Στην Ιαπωνία αποτελεί ζώσα παράδοση και έχει πολλούς πιστούς και πολυάριθμα Ζέντος («Αίθουσες διαλογισμού»).
Όσον αφορά στο πνεύμα της παραδόσεως, το Ζέν μπορεί να θεωρηθεί ως η συνέχεια του πρώιμου Βουδισμού. Ο Βουδισμός εμφανίστηκε ως ρωμαλέα αντίδραση ενάντια στους θεολογικούς συλλογισμούς και στην ρηχή προσκόλληση στο τελετουργικό, που η αρχαία Ινδουιστική ιερατική τάξη είχε αλλοιώσει κατέχοντας από τους αρχαίους χρόνους μία ιερή και ζωντανή σοφία. O Boύδας τα ξεκαθάρισε όλα αυτά. Αντ’ αυτών επικεντρώθηκε στο πρακτικό πρόβλημα πως θα ξεπεράσει αυτό που στον κοινό νού είναι αντιληπτό ως «το μαρτύριο της ζωής». Σύμφωνα με τις εσωτερικές διδασκαλίες το μαρτύριο τούτο εκλαμβάνεται ως γηρατειά, αβεβαιότητα, «δίψα και λησμοσύνη», που είναι τυπικά για τον καθημερινό κόσμο. Έχοντας ακολουθήσει το μονοπάτι που οδηγεί στην πνευματική αφύπνιση και στη αθανασία δίχως εξωτερική βοήθεια, ο Βούδας έδειξε τον δρόμο σε αυτούς που ένοιωθαν μία έλξη προς αυτόν. Είναι γνωστό ότι η λέξη Βούδας δεν είναι όνομα, αλλά τίτλος που σημαίνει «ο αφυπνισμένος», «αυτός που πέτυχε τον φωτισμό» ή «αφύπνιση».Ο Βούδας σιωπούσε για το περιεχόμενο της εμπειρίας του, αφ’ ής στιγμής ήθελε να αποτρέψει τους ανθρώπους από το να παραχωρούν προτεραιότητα στους συλλογισμούς και στην φιλοσοφία παρά στην δράση. Χωρίς να ακολουθεί, επομένως, το παράδειγμα των προκατόχων του δεν μιλούσε για το Brahman (το απόλυτο) ή για το Atman (τον υπερβατικό Εαυτό), αλλά χρησιμοποιεί τον όρο νιρβάνα, με τον κίνδυνο να παρεξηγηθεί. Είναι γεγονός ότι αρκετοί μέσα στην έλλειψη κατανόησης σκέφθηκαν ότι η νιρβάνα πρέπει να ερμηνευθεί με την έννοια του «τίποτα», μία ενδότερη και μεταβατική υπέρβαση, που σχεδόν συνορεύει με τα όρια του ασυνειδήτου και της καταστάσεως της ασυναίσθητης ανυπαρξίας. Έτσι, σε μία παραπέρα ανάπτυξη του Βουδισμού αυτό που προέκυψε πάλι ήταν mutatis mutandis αυτή ακριβώς η κατάσταση στην οποία ο Βούδας είχε αντιδράσει.. Ο Βουδισμός έγινε θρησκεία, πλήρης δόγματος, τελετουργιών, σχολαστικισμού και μύθων. Τελικά διαφοροποιήθηκε σε δύο σχολές, στον Μαχαγιάνα και στον Χιναγιάνα Βουδισμό. Η πρώτη σχολή ήταν πιο πομπώδης στην μεταφυσική και ο Μαχαγιάνα κατέληξε, τελικά, προσηνής με τον ασαφή του συμβολισμό. Οι διδασκαλίες της μεταγενέστερης σχολής ήταν πιο αυστηρές και λεπτομερείς και ταυτόχρονα απέδιδον μεγάλη σημασία στην απλή ηθική πειθαρχία, η οποία έγινε σταδιακά μοναστική. Έτσι ο θεμελιακός και αυθεντικός πυρήνας, δηλαδή η εσωτερικό του φωτισμού, σχεδόν χάθηκε.
Σε αυτό το κρίσιμο σημείο εμφανίστηκε το Ζέν, διακηρύσσοντας την μη χρησιμότητα αυτών των δήθεν μεθόδων και διατυπώνοντας το δόγμα του σατόρι. Το σατόρι είναι ένα θεμελιώδες γεγονός, μία αιφνίδια υπαρξιακή υπέρβαση, ανταποκρινόμενη στην ουσία αυτού που ονόμασα «αφύπνιση». Η διατύπωση, όμως, αυτή ήταν νέα και αποτελείτο από μία δραστική αλλαγή στην προσέγγιση. Η νιρβάνα που ποικιλοτρόπως θεωρήθηκε ως υποτιθέμενη Μηδαμινότητα, ως αφανισμός και ως τελικό αποτέλεσμα μίας προσπάθειας που έχει σαν σκοπό την απελευθέρωση (που σύμφωνα με ορισμένους μπορεί να απαιτεί παραπάνω από μία ζωές) κατέληξε τώρα να θεωρείται κανονική ανθρώπινη κατάσταση. Υπό αυτές τις συνθήκες κάθε άνθρωπος έχει την φύση του Βούδα και κάθε άνθρωπος είναι ήδη απελευθερωμένος και βρίσκεται, επομένως, υπεράνω και πέραν της γεννήσεως και του θανάτου. Το μόνο που είναι απαραίτητο είναι να το αντιληφθεί, να το συνειδητοποιήσει, να κοιτάξει μέσα στην φύση του σύμφωνα με την κύρια έκφραση του Ζέν. Το σατόρι είναι ένα ατέρμονο άνοιγμα. Από την μία πλευρά το σατόρι είναι κάτι αιφνίδιο και ριζικά διαφορετικό από όλες τις κανονικές καταστάσεις της ανθρώπινης συνειδήσεως. Είναι σαν τραύμα μέσα στην κανονική συνείδηση. Από την άλλη πλευρά το σατόρι είναι αυτό που οδηγεί κάποιον σε αυτό που κατά μία υψηλότερη έννοια θα μπορούσε να θεωρηθεί ως κανονικό και φυσικό. Αποτελεί, έτσι , το ακριβώς αντίθετο της εκστάσεως και της καταληψίας. Είναι η επανεύρεση και η οικειοποίηση της αληθινής φύσεως κάποιου. Είναι η φώτιση που τραβά από την άγνοια ή από το υποσυνείδητο την βαθιά πραγματικότητα αυτού που ήταν και αυτού που θα γίνει ασχέτως της καταστάσεως κάποιου στην ζωή. H συνέπεια του σατόρι είναι ένας εντελώς καινούργιος τρόπος να βλέπεις τον κόσμο και την ζωή. Για όσους το έχουν βιώσει όλα είναι τα ίδια (πράγματα, άλλα όντα, ο εαυτός κάποιου, « o ουρανός, οι ποταμοί και η απέραντη γή») και ακόμα κάθετι είναι θεμελιωδώς διαφορετικό. Είναι σαν να προσετέθη μία νέα διάσταση στη πραγματικότητα, μεταμορφώνοντας το περιεχόμενο και την αξία Σύμφωνα με τους Δασκάλους του Ζέν το ουσιώδες χαρακτηριστικό αυτής της νέας εμπειρίας είναι η υπερκέραση κάθε δυϊσμού: του ενδότερου και του εξώτερου. του εγώ και όχι εγώ. το πεπερασμένο και άπειρο. Το είναι και το μη είναι, εμφάνιση και πραγματικότητα, «κενό» και «πλήρες», η υπόσταση και τα ατυχήματα. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι ότι όποια αξία τιθεμένη από την πεπερασμένη και συγχυσμένη συνείδηση του ατόμου δεν είναι πλέον διακριτή. Και έτσι το απελευθερωμένο και το μη απελευθερωμένο, το φωτισμένο και το μη φωτισμένο είναι ένα και το αυτό πράγμα. Το Ζέν διαιωνίζει επιδραστικά την παράδοξη εξίσωση της νιρβάνα-σαμσάρα του Μαχαγιάνα Βουδισμού και του Ταοϊστικού ρητού «η επιστροφή είναι απεριόριστα μακριά». Είναι όπως είπε το Ζέν : δεν πρέπει να αναζητάται η απελευθέρωση στον άλλον κόσμο’ αυτός ο κόσμος είναι ο άλλος κόσμος’ είναι απελευθέρωση και δεν χρειάζεται να απελευθερωθεί. Αυτή είναι η άποψη του σατόρι , της τελείας φωτίσεως, της «υπερβατικής σοφίας» (prajnaparamita).
Bασικά, η συνείδηση αυτή αποτελεί μία μετατόπιση του κέντρου του εαυτού. Σε κάθε κατάσταση και σε κάθε γεγονός της κανονικής ζωής, συμπεριλαμβανομένων και των πλέων ασήμαντων, η συνηθισμένη δυϊστική και διανοητική αντίληψη του εαυτού κάποιου αντικαθίσταται με μία ύπαρξη που δεν διακρίνει πλέον το «Εγώ» το αντιτιθέμενο στο «μη Εγώ» και που υπερβαίνει και ξεπερνά κάθε αντίθεση. Η ύπαρξη αυτή φθάνει τελικά στο σημείο να απολαμβάνει μίας τελείας ελευθερίας και απουσίας ελέγχου. Είναι σαν τον άνεμο που φυσάει όπου επιθυμεί, σαν μία γυμνή ύπαρξη που είναι οτιδήποτε έπειτα από μία «άφεση»-εγκαταλείπει κάθετι που περιλαμβάνει την πενία.
Το Ζέν ή τουλάχιστον το κύριο ρεύμα του Ζέν τονίζει τον ασυνεχή, αιφνίδιο και απρόβλεπτο χαρακτήρα της αποκαλύψεως του σατόρι. Από την άποψη αυτήν ο Σουζούκι έκανε λάθος όταν διαφωνούσε με τις τεχνικές που χρησιμοποιούνταν στις Ινδουιστικές σχολές, όπως η Samkya και η Yoga. Oι τεχνικές αυτές είχαν μελετηθεί, επίσης, και στα πρώιμα βουδιστικά κείμενα. Ο Σουζούκι χρησιμοποίησε το παράδειγμα του νερού, το οποίο μετατρέπεται σε πάγο μέσα σε μία στιγμή. Χρησιμοποίησε, επιπλέον, το παράδειγμα του συναγερμού, ο οποίος ενεργοποιείται ξαφνικά ως αποτέλεσμα κάποιας δονήσεως. Σύμφωνα με τον Σουζούκι δεν υπάρχουν τρόποι πειθαρχίας, τεχνικές και προσπάθειες που από μόνες τους θα οδηγήσουν στο σατόρι. Αντιθέτως θεωρείται ότι το σατόρι συχνά προκύπτει αυθορμήτως όταν κάποιος έχει εξαντλήσει όλες τις πηγές της υπάρξεώς του, ειδικά την διανοητική και λογική ικανότητα της κατανοήσεως. Λέγεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις το σατόρι διευκολύνεται από βίαιες αισθήσεις και ακόμη από φυσικό πόνο. Η αιτία του μπορεί να είναι η απλή αντίληψη ενός αντικειμένου, όπως επίσης και κάθε γεγονός στην κανονική ζωή, υπό τον όρο ότι ενυπάρχει στο υποκείμενο μία συγκεκριμένη λανθάνουσα προδιάθεση.
Αναφορικά με αυτό, μπορεί να προκύψουν κάποιες παρεξηγήσεις. Ο Σουζούκι παραδέχεται ότι « σε γενιές γραμμές δεν υπάρχουν ενδείξεις ως προς την εσωτερική προεργασία που προηγείται του σατόρι». Έκανε λόγο, ωστόσο, περί της αναγκαιότητας της προηγούμενης δοκιμασίας «ενός βαπτίσματος του πυρός». Μετά από όλα αυτά, ο ίδιος ο θεσμός των «Αιθουσών Διαλογισμού»(Zendo), όπου όλοι όσοι κοπιάζουν να επιτύχουν το σατόρι υποβάλλουν τον εαυτό τους σε ένα πρόγραμμα ζωής ανάλογο με αυτό κάποιων Καθολικών θρησκευτικών αδελφοτήτων, υποδηλοί την αναγκαιότητα μίας προκαταρκτικής προετοιμασίας. Η προετοιμασία αυτή ενδέχεται να διαρκέσει μερικά χρόνια. Η ουσία του Ζεν φαίνεται να συνίσταται στην διαδικασία ωριμάνσεως, πανομοιότυπης με αυτήν στην οποίαν φθάνει κάποιος στην κατάσταση μίας διαπεραστικής υπαρξιακής αστάθειας. Στο σημείο αυτό, η απαλότερη ώθηση αρκεί να επιφέρει μία αλλαγή της καταστάσεως, μία πνευματική υπέρβαση εμποδίου, το άνοιγμα που οδηγεί στην «διορατική θέαση της φύσεως κάποιου». Οι Δάσκαλοι γνωρίζουν την στιγμή στην οποίαν ο νούς του μαθητού είναι ώριμος και έτοιμος να ανοίξει. Τότε είναι που δίδεται η τελική, αποφασιστική ώθηση. Αυτή μερικές φορές μπορεί να αποτελείται από μία απλή χειρονομία , ένα σχόλιο για κάτι φαινομενικά άσχετο ή ακόμη και παράλογο και ανόητο. Αυτό αρκεί να επέλθει η κατάρρευση της ψευδούς ιδέας της ατομικότητος. Το σατόρι ούτως αντικαθιστά την ιδέαν αυτήν με την «κανονική κατάσταση» και διαπιστώνει κάποιος « το αυθεντικό πρόσωπο, που είχε κάποτε προ της δημιουργίας».Κάποιος που πλέον δεν «κυνηγά την ηχώ» και τις «σκιές». Αυτό φέρνει στον νού το υπαρξιακό θέμα της «αποτυχίας» ή «του να είσαι ναυάγιο»( das Scheitern στους Kierkegaard και Jaspers). Πράγματι, όπως έχω αναφέρει, το άνοιγμα συμβαίνει όταν όλες οι πηγές της υπάρξεως κάποιου έχουν εξαντληθεί και αυτός βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο. Αυτό μπορεί να ιδωθεί σε σχέση με κάποιες πρακτικές μεθόδους διδασκαλίας που χρησιμοποιεί το Ζέν. Οι σε μεγαλύτερη συχνότητα χρησιμοποιούμενες μέθοδοι σε ένα διανοητικό επίπεδο είναι το koan και το mondo. Ο μαθητής βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα ρητό ή με ερωτήσεις που είναι παράδοξες, ανόητες και μερικές φορές ακόμη και αλλόκοτες και «σουρεαλιστικές». Οφείλει να εργαστεί με το μυαλό του, και για χρόνια αν χρειαστεί, μέχρι να φθάσει το ακραίο όριο των φυσιολογικών του δυνατοτήτων κατανοήσεως. Έπειτα, εάν τολμά προχωρά παραπέρα στον δρόμο όπου ενδέχεται να καταστραφεί εάν, όμως, μπορέσει να αναστρέψει εντελώς την κατάσταση, μπορεί να καταφέρει την μετάνοια. Αυτό είναι το σημείο όπου συνήθως επιτυγχάνεται το σατόρι.
Η νόρμα του Ζέν επιτάσσει απόλυτη αυτονομία` όχι θεοί, όχι θρησκείες, όχι είδωλα. Το να αδειάσει κάποιος κατά κυριολεξία τον εαυτό του από οτιδήποτε , συμπεριλαμβανομένου του Θεού. «Εάν συναντήσεις τον Βούδα στον δρόμο, σκότωσέ τον» λέει ένα ρητό. Είναι απαραίτητο να εγκαταλείψεις τα πάντα χωρίς να στηρίζεσαι σε τίποτα και έπειτα να συνεχίσεις εμπρός με την ουσία κάποιου, μέχρι να φθάσεις στο σημείο της κρίσεως. Είναι πολύ δύσκολο να πείς παραπάνω για το σατόρι ή να παραβάλεις με διάφορες μορφές μυητικής μυστικής εμπειρίας, είτε Ανατολικής είτε Δυτικής. Ο ενδιαφερόμενος εννοείται ότι πρέπει να περνάει μόνον την περίοδο εκπαιδεύσεως στα Ζέν μοναστήρια. Μόλις ο μαθητής επιτύχει το σατόρι, επιστρέφει στον κόσμο, επιλέγοντας έναν τρόπο ζωής που ταιριάζει στην ανάγκη του. Μπορεί κάποιος να σκεφθεί ότι το σατόρι είναι μια μορφή υπερβατικότητας που συνέρχεται στο έμφυτο , ως φυσική κατάσταση για κάθε μορφής ζωή.
Η συμπεριφορά που απορρέει από την νεοαποκτηθείσα διάσταση, η οποία προστίθεται στην πραγματικότητα ως συνέπεια του σατόρι , μπορεί κάλλιστα να αποδοθεί επιγραμματικά στην έκφραση του Τσέ (σ.τ.μ εννοεί τον Κινέζου Λάο Τσέ) «Να είσαι το ολόκληρο στο μερικό». Όσον αφορά σε αυτό, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε την επίδραση την επίδραση που άσκησε το Ζέν στον τρόπο ζωής της Άπω Ανατολής. Το Ζέν έχει χαρακτηρισθεί ως «η φιλοσοφία του σαμουράι» και έχουν, επίσης , διατυπώσει την άποψη ότι « ο δρόμος του Ζέν είναι πανομοιότυπος με τον δρόμο της τοξοβολίας» ή με τον «δρόμο του σπαθιού». Τούτο σημαίνει ότι το Ζέν μπορεί να διαχέεται σε κάθε δραστηριότητα της ζωής κάποιου και ούτως να ανυψώνεται σε ένα υψηλότερο νόημα, σε μία «ευεργετικότητα» και σε μία « απρόσωπη δραστηριότητα». Αυτό το είδος δραστηριότητας βασίζεται σε μία αίσθηση της άσχετης καταστάσεως του ατόμου, η οποία, ωστόσο, δεν αναστέλλει τις πράξεις κάποιου, αλλά περισσότερο του προσδίδει ηρεμία και αδιαφορία. Αδιαφορία που με την σειρά της ευνοεί μία απόλυτη και «αγνή» θεώρηση της ζωής, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί σε ακραίες και ξεχωριστές μορφές αυτοθυσίας και ηρωισμού, ακατανόητες για την πλειοψηφία των Δυτικών. (π.χ οι καμικάζι του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου)
Έτσι, αυτό που ισχυρίζεται ο Κ.Γ.Γιουνγκ είναι απλώς γελοιότητες ,το ότι, δηλαδή, η Ψυχανάλυση δύναται να κατανοήσει το Ζέν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη Δυτική σχολή σκέψης. Κατά τον Γιουνγκ το Ζέν συμπίπτει με την κατάσταση της «ευεργετικότητας» , απαλλαγμένη από συμπλέγματα ή ενδόμυχους διαχωρισμούς που η ψυχαναλυτική θεραπεία ισχυρίζεται ότι μπορεί να επιτύχει όποτε τα νοητικά κωλύματα και η αίσθηση ανωτερότητάς του έχουν διασαλευτεί , και όποτε η συνειδητή διάσταση της ψυχής έχει επανενωθεί με το ασυνείδητο και με την «Ζωή». O Γιουνγκ δεν είχε αντιληφθεί ότι οι μέθοδοι και οι προϋποθέσεις του Ζέν είναι οι ακριβώς αντίθετες από τις δικές του. Δεν υπάρχει «υποσυνείδητο» ως ξεχωριστή οντότητα με την οποία το συνειδητό πρέπει να επανασυνδεθεί. Το Ζέν ομιλεί περί μίας υπερσυνειδητής εικόνας (φώτιση, bodhi, «αφύπνιση») η οποία συγκεκριμενοποιεί την «αυθεντική και φωτεινή φύση» και , κάνοντας αυτό, καταστρέφει το υποσυνείδητο. Είναι, ωστόσο, δυνατό , για να τονίσουμε τις ομοιότητες μεταξύ των απόψεων του Γιουνγκ και του Ζέν, αφ’ής στιγμής κάνουν λόγο για την αίσθηση της «ολότητος» και της ελευθερίας κάποιου που εκδηλώνεται σε κάθε όψη της ζωής. Είναι σημαντικό, παρόλαυτά , να εξηγήσουμε το επίπεδο στο οποίο αυτές οι απόψεις φαίνονται να συμπίπτουν.
Από την στιγμή που το Ζέν βρήκε τον δρόμο προς την Δύση, δημιουργήθηκε μία τάση να το «εξημερώσουν» και να το ηθικοποιήσουν δίδοντας μικρή βαρύτητα στις δυνάμει ριζοσπαστικές κα «αντινομιακές» (δηλαδή αντίθετες στα τρέχοντα πρότυπα) συνέπειές του και τονίζοντας τα σταθερά συστατικά που διατηρούνται με τόση φροντίδα από «πνευματικούς» ανθρώπους , δηλαδή την αγάπη και την υπηρεσία στον πλησίον, ακόμη και αν τα στοιχεία αυτά έχουν εξαγνιστεί σε μία απρόσωπη και δίχως συναισθήματα μορφή. Σε γενικές γραμμές, υπάρχουν πολλές αμφιβολίες περί της «πρακτικότητας» του Ζέν που αφορά στο ότι το «δόγμα της αφύπνισης» έχει έναν αρχικό χαρακτήρα.
Έτσι θα μπορεί να εμπνεύσει μόνον μία μειοψηφία ανθρώπων, σε αντίθεση με τις νεώτερες βουδιστικές απόψεις, οι οποίες έλαβαν την μορφή μίας θρησκείας ανοικτής στον καθένα, στο μεγαλύτερο μέρος ένας κώδικας μόνον ηθικής. Το Ζέν, ως επαναφορά του πνεύματος του πρώιμου Βουδισμού, έπρεπε να αποτελεί ένα αυστηρώς εσωτερικό δόγμα. Και έτσι έγινε, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε εξετάζοντας τον μύθο σχετικά με την προέλευσή του. Ο ίδιος ο Σουζούκι, ωστόσο, ήταν διατεθειμένος να κάνει μία διαφορετική εκτίμηση’ έδωσε έμφαση σε αυτές τις όψεις του Μαχαγιάνα Βουδισμού που «δημοκρατοποιούν» τον Βουδισμό ( εξάλλου, ο όρος Μαχαγιάνα ερμηνεύεται ως «Το Μεγάλο Όχημα» ακόμα και με την έννοια ότι επεκτείνεται σε πλατύτερες μάζες και όχι μόνον σε λίγους εκλεκτούς ). Εάν επρόκειτο να συμφωνήσει απολύτως κάποιος με τον Σουζούκι, θα προέκυπταν κάποιες επιπλοκές πάνω στην φύση και τον σκοπό του σατόρι. Θα ρωτούσε κάποιος εάν μία τέτοια εμπειρία επηρεάζει μόνον το ψυχολογικό, το ηθικό ή το νοητικό πεδίο ή επηρεάζει το οντολογικό πεδίο, όπως στην περίπτωση κάθε αυθεντικής μυήσεως. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να είναι το προνόμιο ενός πολύ περιορισμένου αριθμού ανθρώπων.